Τυπογραφία

Τυπογραφία είναι η τέχνη της αποτύπωσης γραπτού λόγου και εικόνων σε χαρτί, ύφασμα, μέταλλο ή άλλο υλικό με τη βοήθεια τεχνικών μέσων και συνήθως σε μαζική κλίμακα.

Η τυπογραφία ξεκίνησε ουσιαστικά τον 15ο αι. με την εφεύρεση του επίπεδου πιεστηρίου από τον Γουτεμβέργιο. Μέχρι τα τέλη του 20ού αι., η παραδοσιακή τυπογραφία χρησιμοποιούσε κινητά στοιχεία σε διάφορα μεγέθη και οικογένειες (γραμματοσειρές) φτιαγμένες από μέταλλο και σπανιότερα από ξύλο. Τα στοιχεία αυτά έμπαιναν σε ειδικές θήκες, τους σελιδοθέτες, και κατόπιν στο πιεστήριο για την εκτύπωση.

Στη σύγχρονη στοιχειοθεσία, οι φωτογραφικές διαφάνειες και η λιθογραφία σε μεταλλικά φύλλα (όφσετ) αντικατέστησαν τους σελιδοθέτες, ενώ τα κινητά στοιχεία αντικαταστάθηκαν από ηλεκτρονικές γραμματοσειρές με μεγάλη ποικιλία χαρακτήρων και απεριόριστα μεγέθη. Πάντως κύριο μηχάνημα της τυπογραφίας — παραδοσιακής και σύγχρονης — παραμένει το πιεστήριο, που επιτρέπει τη γρήγορη αναπαραγωγή πολλών αντιγράφων.

Οι πρώτες τυπογραφικές αναπαραγωγές

Η εξέλιξη των τυπογραφικών μεθόδων ήταν διαφορετική στις ιστορικές περιόδους και στα διαφορετικά μέρη του κόσμου. Η αντιγραφή των βιβλίων με το χέρι, με τη χρήση πένας ή πινέλου με μελάνι, ήταν χαρακτηριστικό των αρχαίων πολιτισμών της Αιγύπτου, της Ελλάδας και της Ρώμης. Με παρόμοιο τρόπο γινόταν και η αντιγραφή βιβλίων στα μεσαιωνικά μοναστήρια.

Μια πρωτόγονη μορφή τυπογραφίας είναι η χρήση σφραγιδόλιθων από τους Βαβυλώνιους και άλλους αρχαίους λαούς. Οι σφραγιδόλιθοι χρησιμοποιήθηκαν ως θρησκευτικά σύμβολα, αλλά και προς αντικατάσταση των υπογραφών. Το σχέδιο που ήθελαν να τυπώσουν οι αρχαίοι λαοί, το χάραζαν πρώτα πάνω σε μία σφραγίδα ή μία πέτρα. Κατόπιν βουτούσαν τη σφραγίδα σε χρώμα ή σε πηλό και την πίεζαν πάνω σε μία λεία ελαστική επιφάνεια για να μείνει το αποτύπωμά της.

Κορεατικός σελιδοθέτης του 1447 με κινητά μεταλλικά στοιχεία. Μουσείο Τυπογραφίας του Τόκιο.

Η τυπογραφία όπως την γνωρίζουμε σήμερα, αποτελεί ουσιαστικά ανακάλυψη των Κινέζων. Στην εμφάνιση της τυπογραφίας στην Κίνα συνέβαλαν τόσο η ανακάλυψη του χαρτιού την περίοδο της Δυναστείας Χαν (206 π.Χ. – 220 μ.Χ.), όσο και η εξάπλωση του Βουδισμού (2ος αι. μ.Χ.). Από τη μια, το χαρτί ήταν το πλέον κατάλληλο υλικό λόγω της αντοχής και του χαμηλού κόστους του. Από την άλλη, η πρακτική των βουδιστών να κάνουν πολλά αντίγραφα των προσευχών και άλλων ιερών κειμένων τούς ώθησε στην ανακάλυψη νέων μηχανικών μέσων αναπαραγωγής τους. Τα αρχαιότερα δείγματα της κινεζικής τυπογραφίας είναι ανάγλυφα τυπωμένα γράμματα και ζωγραφιές σε ξύλινη επιφάνεια και χρονολογούνται στο 200 μ.Χ.

Τον 11ο αι. μ.Χ., ο κινέζος Μπι Σενγκ (Bi Sheng: 990–1051 μ.Χ.) ανακάλυψε πως μπορούσε να αναπαράγει κείμενα τοποθετώντας κεραμικές σφραγίδες με τα κατάλληλα γράμματα την μία δίπλα στην άλλη και πιέζοντάς τες όλες μαζί ταυτοχρόνως στο χαρτί. Τον 12ο αι., οι Κινέζοι ανακάλυψαν πως οι ξύλινες σφραγίδες–στοιχεία ήταν πιο ανθεκτικές από τις κεραμικές. Τον 13ο αι., η τυπογραφία επεκτάθηκε και στην Κορέα, όπου εμφανίστηκαν και τα πρώτα μεταλλικά στοιχεία, αλλά η χρήση της τυπογραφίας στην περιοχή της Άπω Ανατολής έμεινε σχετικά περιορισμένη.


Η τυπογραφία στην Ευρώπη

Η τυπογραφία εμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 15ο αι. Η εφεύρεσή της έγινε στη Μαγεντία (σημερινό Μάιντς της Γερμανίας) από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο, ο οποίος κατασκεύασε τα πρώτα κινητά τυπογραφικά στοιχεία από κράμα μολύβδουκασσίτερουαντιμονίου. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ο Γουτεμβέργιος ήταν η Βίβλος στην λατινική της μετάφραση (Βουλγάτα), σε σελίδες των 42 αράδων (1455). Τύπωσε επίσης διάφορα θρησκευτικά φυλλάδια, πιθανώς μία λατινική γραμματική γύρω στο 1455, και μία άλλη λατινική Βίβλο σε σελίδες των 36 αράδων μεταξύ του 1458 και του 1460.

Η ευκολία με την οποία μπορούσαν να παραχθούν βιβλία επέτρεψε να τυπωθούν συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων, που έως τότε αναπαράγονταν μόνο από αντιγραφείς σε μοναστήρια, και υπήρξε έτσι μια στροφή στην κλασική αρχαιότητα. Το επόμενο μισό του 15ου αι. τυπώθηκαν περισσότερα από 6.000 έργα σε 10 εκατομμύρια αντίτυπα (τα λεγόμενα αρχέτυπα[1]), καθώς ο αριθμός των τυπογράφων σε όλη την Ευρώπη αυξανόταν συνεχώς. Η τυπογραφία επίσης επέτρεψε τη γοργή μετάδοση και ανταλλαγή απόψεων, ιδεών και πληροφοριών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη ραγδαία μετάδοση της γνώσης και τη διεύρυνση τις πνευματικής καλλιέργειας, που ως τότε ήταν προνόμιο μόνο του κλήρου και των αριστοκρατών, οδηγώντας στην περίοδο της Αναγέννησης.

Η τυπογραφία διαδόθηκε πολύ γρήγορα στη Δυτική Ευρώπη. Τα βιβλία που τυπώθηκαν κατά τον 16ο αι. (αυτά που σήμερα αποκαλούνται παλαιότυπα) ξεπέρασαν τα 200 εκατομμύρια αντίτυπα. Όμως η τεχνική της τυπογραφίας με το χέρι συνεχίστηκε χωρίς σημαντικές αλλαγές μέχρι τα τέλη του 18ου αι. Πάντως, κατά την ίδια περίοδο (1500–1800), υπήρξε σημαντική πρόοδος στην εμφάνιση του βιβλίου, και ειδικά στο σχεδιασμό στοιχείων (γραμματοσειρές).

Οι τυπογραφικές τεχνικές

Η στοιχειοθεσία με το χέρι

Αίθουσα στοιχειοθετών σε ελληνικό εκδοτικό οίκο του 19ου αιώνα.

Η στοιχειοθεσία με το χέρι[7] είναι η πιο παλιά τεχνική της τυπογραφίας. Οι στοιχειοθέτες είχαν τα στοιχεία τους σε ειδικά συρτάρια, τις κάσες, που ήταν χωρισμένες σε ξεχωριστές θήκες για κάθε τύπο γράμματος. Σχημάτιζαν τις αράδες που ήθελαν παίρνοντας ένα-ένα τα στοιχεία από την κάσα (γράμματα, σημεία στίξης, διαστήματα, κ.λπ.) και τοποθετώντας τα μαζί σε έναν μεταλλικό κανόνα, το συνθετήριο. Όταν σχημάτιζαν μερικές αράδες, τις μετέφεραν σε ένα άλλο πλαίσιο, τον σελιδοθέτη. Το υλικό της κάθε σελίδας για εκτύπωση συμπληρώνονταν με τα κλισέ (εικόνες και κοσμήματα), καθώς και με λωρίδες και σφήνες ξύλινες ή μεταλλικές, για να συγκρατείται σταθερά στη θέση του. Μετά το τοποθετούσαν στο πιεστήριο, τα στοιχεία μελανώνονταν και ένα φύλλο χαρτιού πιεζόταν επάνω.

Μηχανική στοιχειοθεσία

Στα τέλη του 19ου αι., εμφανίστηκαν δύο μηχανές που επιτάχυναν πάρα πολύ το έργο της στοιχειοθεσίας: η λινοτυπία και η μονοτυπία[7].

Συμπαγείς αράδες της λινοτυπίας με παλιά ελληνικά στοιχεία Nebiolo Ellade των 10 στιγμών.

Η λινοτυπία είναι μια ογκώδης μηχανή με πληκτρολόγιοκλαβιέ) και αυτόματο χυτήριο. Ο λινοτύπης δακτυλογραφεί το κείμενο στο πληκτρολόγιο και το χυτήριο τοποθετεί καλούπια χαρακτήρων (μήτρες) σε σειρές και βγάζει ενιαίες συμπαγείς αράδες. Η λινοτυπία χρησιμοποιήθηκε πάρα πολύ στην εκτύπωση εφημερίδων. Χρησιμοποιήθηκε επίσης στην εκτύπωση βιβλίων, αλλά η ποιότητα των εκτυπώσεων δεν ήταν τόσο καλή. Επιπλέον, κάθε διόρθωση απαιτούσε την δακτυλογράφηση της αράδας εκ νέου.

Η μονοτυπία αποτελείται από δύο ανεξάρτητες μηχανές: το πληκτρολόγιο και το χυτήριο. Ο μονοτύπης χτυπάει στο πληκτρολόγιο το κείμενο προς εκτύπωση και το πληκτρολόγιο δημιουργεί μια διάτρητη χάρτινη ταινία. Η ταινία μεταφέρεται στο χυτήριο, το οποίο την διαβάζει και δημιουργεί μεμονωμένα μεταλλικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά μεταφέρονται στον σελιδοθέτη. Για κάθε διόρθωση, ο τυπογράφος μπορεί να αφαιρέσει με το τσιμπιδάκι το λανθασμένο στοιχείο και να το αντικαταστήσει με το σωστό.

Η λιθογραφία

Λιθογραφικές πλάκες και λιθογραφικό πιεστήριο κατασκευής 1946. Μουσείο Λιθογραφίας του Χούντιγκε, Σουηδία.

Το μέσο εκτύπωσης στην λιθογραφία είναι μια πλάκα πορώδους ασβεστόλιθου[8]. Επάνω στην πλάκα αυτή σχεδιάζεται, με μια υδρόφοβη ουσία (λιπαρό μολύβι, κ.ά), το είδωλο της εικόνας προς εκτύπωση. Κατόπιν η πλάκα προσβάλλεται (στερεώνεται) με ένα υδατικό διάλυμα αραβικής γόμας και νιτρικού οξέος για μερικές ώρες. Το υδατικό διάλυμα διαβρώνει την πλάκα μόνο στα σημεία που δεν είναι σχεδιασμένα, επειδή τα άλλα σημεία προστατεύονται από την υδρόφοβη ουσία. Κατόπιν, η πλάκα πλένεται με νερό και νέφτι και, όπως είναι ακόμα υγρή, μελανώνεται με υδρόφοβο μελάνι. Τέλος, η πλάκα τοποθετείται σε επίπεδο χειροκίνητο πιεστήριο και πάνω σ’ αυτήν συμπιέζεται το χαρτί για να γίνει η εκτύπωση.

Παραλλαγή της λιθογραφίας είναι η τσιγκογραφία, όπου αντί για την ογκώδη πέτρινη πλάκα, χρησιμοποιείται φύλλο τσίγκου (ψευδάργυρος). Με την τσιγκογραφία παράγονται και τα κλισέ για την στοιχειοθεσία με το χέρι και την μηχανική στοιχειοθεσία. Επίσης, εξέλιξη της λιθογραφίας ήταν η χρωμολιθογραφία, όπου για κάθε χρώμα χρησιμοποιούνται διαφορετικές πλάκες.

Η λιθογραφία χρησιμοποιήθηκε πολύ κατά τον 19ο αι. για την εκτύπωση χαρτών, σχεδίων και εικόνων σε μεγάλο μέγεθος. Σήμερα χρησιμοποιείται μόνον για την παραγωγή καλλιτεχνικών εικόνων σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων.

Η φωτολιθογραφία

Η φωτολιθογραφία ή όφσετ έκανε την εμφάνισή της κατά την δεκαετία του 1960. Πρόκειται για μια πολύπλοκη, αλλά πολύ παραγωγική τυπογραφική διαδικασία, που αντικατέστησε την στοιχειοθεσία με μεταλλικά στοιχεία.

Στην φωτολιθογραφία, το κείμενο στοιχειοθετείται στη λινοτυπία ή στη μονοτυπία, και τυπώνεται μια φορά. Η πρώτη εκτύπωση κόβεται στις κατάλληλες διαστάσεις για να γίνει το μοντάζ της τυπογραφικής φόρμας. Η φόρμα φωτογραφείται σε μεγάλα φιλμ, τις διαφάνειες.

Οι διαφάνειες κατόπιν τοποθετούνται σε τυπογραφικά φύλλα αλουμινίου τα οποία είναι επικαλυμμένα με στρώμα ψευδαργύρου. Κάθε τυπογραφικό φύλλο, καλυμμένο από μια διαφάνεια, προσβάλλεται με φως. Όσα μέρη καλύπτονται από τα μαύρα τμήματα του φιλμ, δεν παθαίνουν τίποτα· τα υπόλοιπα αλλοιώνονται από το φως και όταν πλυθούν με αραιό οξύ διαλύονται. Κατά τον τρόπο αυτό, το φύλλο γίνεται ανάγλυφο με εξοχές τα τμήματα εκείνα που πρέπει να εκτυπωθούν.

Η εκτύπωση στο πιεστήριο

Στην παραδοσιακή τυπογραφία με το χέρι, ο στοιχειοθέτης παίρνει μεταλλικά στοιχεία από την κάσα, σχηματίζει αράδες στο συνθετήριο και μετά τοποθετεί τις αράδες σε ένα άλλο μεταλλικό πλαίσιο που ονομάζεται σελιδοθέτης (ο σελιδοθέτης δεν φαίνεται στην φωτογραφία).

H άμεση εκτύπωση

Τα παραδοσιακά τυπογραφικά πιεστήρια είναι είτε όρθια, είτε επίπεδα, δηλ. οριζόντια[9]. Στο παραδοσιακό όρθιο πιεστήριο, η τυπογραφική φόρμα τοποθετείται σε μια κατακόρυφη σταθερή πλάκα. Με κάθε κίνηση του πιεστηρίου, μια άλλη μεταλλική πλάκα πιέζει ένα φύλλο χαρτί επάνω στην φόρμα και έτσι τυπώνεται μια σελίδα. Λόγω της μικρής του παραγωγικότητας, το όρθιο πιεστήριο συνήθως χρησιμοποιούνταν μόνον για μικρές εκτυπωτικές εργασίες: κάρτες, προσκλητήρια, φεϊγβολάν, κ.ά.ό.

Το παραδοσιακό επίπεδο πιεστήριο ή πιεστήριο πλάκας–κυλίνδρου είναι μεγαλύτερο και πιο κατάλληλο για σύνθετες τυπογραφικές εργασίες. Μία ή περισσότερες φόρμες στερεώνονται σε μια οριζόντια πλάκα. Ένας μεταλλικός κύλινδρος κατόπιν πιέζει το χαρτί επάνω στις σταθερές φόρμες και γίνεται η εκτύπωση. Έτσι, για παράδειγμα, σε ένα επίπεδο πιεστήριο, ο τυπογράφος μπορεί να τοποθετήσει οκτώ σελίδες μαζί και να τυπώσει δεκαεξασέλιδα για βιβλία (ένα βιβλίο αποτελείται συνήθως από δεκαεξασέλιδα τεύχη ραμμένα και κολλημένα στην ράχη).

Η έμμεση εκτύπωση (όφσετ)

Τα σύγχρονα τυπογραφικά πιεστήρια της φωτοσύνθεσης είναι περιστροφικά. Στα πιεστήρια αυτά, η εκτύπωση γίνεται καθώς το χαρτί συμπιέζεται μεταξύ δύο κυλίνδρων, ο ένας εκ των οποίων είναι καλυμμένος με το ανάγλυφο τυπογραφικό φύλλο. Η εκτύπωση γίνεται με μεγάλη ταχύτητα. Επιπλέον, με τέσσερα τυπογραφικά φύλλα, το περιστροφικό πιεστήριο μπορεί να βγάλει τετραχρωμία, δηλαδή έγχρωμη εκτύπωση με συνδυασμό τεσσάρων βασικών χρωμάτων: μαύρο, κυανό, ματζέντα και κίτρινο.

Πηγή: Wikipedia